Wsparcie psychologiczne kontra polskie prawo

Autor: Tomasz Janocha

1. Wprowadzenie 

Znaczenie zdrowia i dobrostanu psychicznego nabiera coraz donioślejszego znaczenia. W dzisiejszych czasach, w sytuacji gdy społeczeństwo jest narażone na różnego rodzaju bodźce mogące to zdrowie narazić, profilaktyka staje się bardzo istotna. Według Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) zdrowie psychiczne to dobrostan fizyczny, psychiczny i społeczny człowieka, a także zdolność do rozwoju i samorealizacji^[1]. Profilaktyka zdrowia psychicznego jest ważna z wielu powodów, a w tym m.in.: 

• ma na celu identyfikację i redukcję czynników ryzyka, które mogą przyczynić się do rozwoju zaburzeń psychicznych, takich jak depresja, lęki, czy schizofrenia. Działa na rzecz zmniejszenia liczby przypadków tych chorób; 
• pomaga jednostkom zrozumieć i radzić sobie z codziennymi wyzwaniami, stresami i trudnościami życiowymi, przez co poprawia jakość życia, wpływa na zadowolenie i umożliwia bardziej skuteczne radzenie sobie w trudnych sytuacjach; 
• promuje świadomość i zrozumienie kwestii związanych z psychiką, co zmniejsza stygmatyzację i pomaga osobom z problemami psychicznymi otwarcie szukać wsparcia; 
• przyczynia się do ograniczenia liczby hospitalizacji i interwencji terapeutycznych, co przekłada się na obniżenie kosztów opieki zdrowotnej oraz oszczędności dla systemu opieki zdrowotnej; 
• przekłada się na ogólny dobrostan społeczeństwa, zmniejsza przestępczość, przemoc domową i konflikty społeczne. 

Mając na uwadze istotną rolę zapewnienia społeczeństwu dobrostanu psychicznego, państwo powinno przedsiębrać odpowiednie środki w celu jego ochrony. 

2. Przepisy kontra praktyka 

Analizując przyjęte w Polsce rozwiązania dotyczące wsparcia psychologicznego należy wskazać szczególnie, na równoległe obowiązywanie dwóch ustaw regulujących ten sektor. W perspektywie obecnie obowiązującego prawa należy wskazać na ustawę o ochronie zdrowia psychicznego^[2] oraz ustawę o zawodzie psychologa i samorządzie zawodowym psychologów^[3]. Pierwsza, w art. 2, wskazuje na zadania które w szczególności obejmują realizację ochrony zdrowia psychicznego. Katalog otwarty pozostawia możliwość dopełnienia go innymi działaniami, nieujętymi w przepisie. Te, które wskazano, to 1) promocja zdrowia psychicznego i zapobiegania zaburzeniom psychicznym; 2) zapewnianie osobom z zaburzeniami psychicznymi wielostronnej i powszechnie dostępnej opieki zdrowotnej oraz innych form opieki i pomocy niezbędnych do życia w środowisku rodzinnym i społecznym; 3) kształtowanie wobec osób z zaburzeniami psychicznymi właściwych postaw społecznych, a zwłaszcza zrozumienia, tolerancji, życzliwości, a także przeciwdziałania ich dyskryminacji^[4]. Przywołany tekst ustawy nie reguluje jednak prawa do wykonywania zawodu specjalistów w zakresie ochrony zdrowia psychicznego. Druga wymieniona wcześniej ustawa powoduje niezwykły chaos. Powstała w 2001 roku ustawa o zawodzie psychologa i samorządzie zawodowym psychologów, nie tylko weszła w życie dopiero w 2006 roku, ale co więcej – nie zostały względem niej wydane przepisy wykonawcze, a co za tym idzie ani nie został powołany samorząd, ani też żaden psycholog w Polsce nie ma nadanego prawa do wykonywania zawodu psychologa. Jak można się domyślać, po niemal 10 latach ustawa mogła stracić na aktualności. W 2015 roku Polskie Towarzystwo Psychologiczne przygotowało wstępną wersję projektu nowej ustawy o zawodzie psychologa i samorządzie zawodowym psychologów. Założenia do nowej ustawy oraz uwagi do nich przekazywane do Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej nigdy nie zostały opracowane ani poddane dalszej pracy legislacyjnej^[5]. 

3. Zawód psychologa 

Niewątpliwie trudne jest wykonywanie tak odpowiedzialnego zawodu, szczególnie pośród otaczającego tę materię chaosu legislacyjnego. Skąd zatem czerpać wiedzę, w jaki sposób postępować by być w zgodzie ze sobą, ale też z powszechnie obowiązującym prawem? Warto zwrócić uwagę na Kodeks etyki psychologa^[6] przygotowany przez Polskie Towarzystwo Psychologiczne. Dokument ten zwięźle określa kompetencje psychologa – i definiuje go wprost, jako absolwenta pięcioletnich studiów na kierunku „psychologia”. Mówi też o zasadach pracy, odpowiedzialności, uczciwości, poufności, a także o prawach odbiorcy działań psychologicznych oraz samych psychologów. Warto jednak zaznaczyć, że samo ukończenie studiów, nie wyposaża absolwentów i absolwentek w kompetencje posiadane przez gotowych do podjęcia pracę psychologów. Zarówno zdobywane doświadczenie, jak i stałe samokształcenie są immanentnymi cechami wykonywania tego zawodu. Samo uzyskanie dyplomu nie powinno zatem uprawniać do podejmowania tak szczególnego i intymnego zawodu. Większość specjalistów przyjmujących w prywatnych gabinetach ma zamieszczone informacje o kwalifikacjach, np. na stronie internetowej. Warto zwrócić uwagę na ukończone studia i szkolenia, gdzie dany specjalista zdobywał doświadczenie (np. staże w szpitalach i innych placówkach), w jakich miejscach pracował. Większe gabinety psychoterapeutyczne zazwyczaj również sprawdzają dokumenty potwierdzające kompetencje swoich pracowników, co może być bardziej wiarygodne, niż uwierzenie „na słowo”^[7]. 

4. Psychoterapia 

Ważkim problemem dotykającym polskie ustawodawstwo jest to, że zawód psychoterapeuty nie został w nim w żaden sposób uregulowany ani umocowany. Rynek korzysta z tej luki, a co za tym idzie można znaleźć wiele kursów – przy czym wiele z nich trwa podejrzanie krótko, i może budzić wątpliwość, czy absolwent będzie nie tylko skutecznie, ale jakkolwiek gotowy pomóc osobom w kryzysie, lub zmagającym się z problemami. Co ważne – aby rozpocząć naukę w większości szkół przygotowujących psychoterapeutów, trzeba mieć ukończone studia, i posiadać tytuł zawodowy magistra – niemniej nie musi to być magister psychologii. Kolejnym, bardzo istotnym krokiem do zostania psychoterapeutą, jest odbycie własnej terapii. Dlaczego? Specjaliści w dziedzinie uważają, że jest to niezbędne, aby nauczyć się radzić sobie z własnymi emocjami oraz nie projektować ich na pacjentów^[8]. W związku z tym wielu terapeutów podlega tzw. superwizji, czyli regularnej pracy z innym terapeutą, która ma pomóc radzić sobie z wyzwaniami w codziennej pracy z pacjentami. 

Można wyróżnić 5 głównych nurtów psychoterapii: 

• psychoterapia poznawczo-behawioralna (CBT) — wychodzi z założenia, że spora część problemów psychicznych bierze się z niezdrowych i zniekształcających schematów myślenia oraz zachowania, których da się oduczyć i dzięki temu ulżyć cierpieniu. Badania pokazują, że terapia w tym nurcie jest skuteczna, m.in. w leczeniu zaburzeń lękowych, przewlekłego stresu oraz bulimii; 
• psychoterapia psychodynamiczna — wywodzi się z freudowskiej psychoanalizy i zakłada, że problemy natury psychologicznej biorą się z nieświadomych konfliktów wewnętrznych, które głównie powstają w dzieciństwie. Opiera się przede wszystkim na silnej relacji pacjenta z terapeutą. Zgodnie z badaniami sprawdza się przy leczeniu depresji, zaburzeń odżywiania, niektórych zaburzeń lękowych i psychosomatycznych; 
• psychoterapia integracyjna — łączy w sobie techniki i teorię różnych nurtów terapeutycznych, tak aby jak najlepiej dopasować leczenie do pacjenta; 
• psychoterapia systemowa — zakłada, że każdy człowiek żyje w systemie — np. rodzina może być systemem — i to on właśnie najsilniej wpływa na nasze zachowania i emocje. Często wykorzystywana jest w terapii par i terapii rodzin; 
• psychoterapia humanistyczna — jej głównym założeniem jest holistyczne podejście do jednostki i przekonanie, że każdy ma wolną wolę i potencjał do rozwoju. Na tej metodologii bazują m.in. psychoterapia Gestalt, psychoterapia egzystencjalna i psychoterapia zorientowana na klienta. 

5. Podsumowanie 

Wsparcie psychologiczne w Polsce nie jest jeszcze dobrze zakodowane ani w świadomości obywatelskiej ani w przepisach prawa. Problemy rodzą albo niepełne rozwiązania, albo przestarzałe formuły, lub też kompletny brak regulacji. Należy wnioskować de lege ferenda o unormowanie choćby podstawowych kwestii dotyczących wykonywania zawodów związanych z ochroną zdrowia psychicznego, ale też zapewnić odpowiedni dostęp społeczeństwa do pomocy, na którą popyt stale rośnie. 

Bibliografia: 

1. Akty prawa. 

1. Ustawa z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego (t. j. Dz. U. z 2022 r., poz. 2123, ze zm., dalej jako: u.o.z.p.), 

2. Ustawa z dnia 8 czerwca 2001 r. o zawodzie psychologa i samorządzie zawodowym psychologów (t. j. Dz. U. z 2019 r., poz. 1026, ze zm.). 

2. Źródła internetowe. 

1. https://pacjent.gov.pl/zapobiegaj/zadbaj-o-swoje-zdrowie-psychiczne 

2. https://psych.org.pl/dla-psychologow/kodeks-etyczny 

3. https://www.livecareer.pl/porady-zawodowe/jak-zostac-psychoterapeuta 

^[1] https://pacjent.gov.pl/zapobiegaj/zadbaj-o-swoje-zdrowie-psychiczne [dostęp: 18.10.2023 r.] 

^[2] Ustawa z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego (t. j. Dz. U. z 2022 r., poz. 2123, ze zm., dalej jako: u.o.z.p.) 

^[3] Ustawa z dnia 8 czerwca 2001 r. o zawodzie psychologa i samorządzie zawodowym psychologów (t. j. Dz. U. z 2019 r., poz. 1026, ze zm.) 

^[4] Art. 2 ust. 1 u.o.z.p. 

^[5] Ibidem. 

^[6] https://psych.org.pl/dla-psychologow/kodeks-etyczny [dostęp: 18.10.2023 r.] 

^[7] Ibidem. 

^[8] https://www.livecareer.pl/porady-zawodowe/jak-zostac-psychoterapeuta [dostęp: 18.10.2023 r.]